آشنایی با شهرری

ری باستان: ری که اکنون آثار بازمانده آن در شش کیلومتری جنوب شرقی تهران بچشم می‌خورد از نظر قدمت با نینوا و بابل هم عهد بوده و از نظر عظمت، از مهمّترین بلاد سده های نخستین اسلامی بشمار می‌آمده است. جز بغداد و نیشابور شهری با آن قابل رقابت نبوده است. باید به حق ری را مادر تهران دانست. بنای اوّلیه و هسته اصلی این شهر کهن در اطراف چشمه علی واقع بوده است. در نزدیکی این چشمه، تپّه هائی وجود دارد که بسیار کهن و باستانی است. در کاوشهای علمی که بعمل آمده معلوم گردیده در دل آنها آثاری نهفته است که از تمدنی کهن داستانها دارد. ضمن کاوشهای علمی که بسال ۱۹۳۵ میلادی در دامنه جنوبی کوه چشمه علی و اراضی مشرف به باغ صفائیه بعمل آمد، ظروف منقش سفالین مربوط به حدود چهار تا شش هزار سال پیش پیدا شد و نشان داد که در کنار و امتداد این چشمه قدیمی، انسانهای متمدنی زندگی می‌کرده اند، و اینها همان سکنه نخستین پهنه ری هستند.

معماری و ساختمان
آستان مقدّس حضرت عبدالعظیم علیه السّلام همانند دیگر زیارتگاه های بزرگ و معتبر در آغاز امر، شامل بنای حرم یعنی قسمت اصلی و مرکزی آن بود و به تدریج در طول سده های مختلف بناها و متعلّقات دیگر متّصل بدان و پیرامون آن احداث شد و بصورت مجموعه بزرگ کنونی مشتمل بر حرمها، رواقها، مسجد ،ایوانها، صحن ها و دیگر آثار مربوطه و وابسته به آن در آمد که بقاع (دوبقعه) امامزاده حمزه علیه السّلام و امامزاده طاهر علیه السّلام نیز در همین مجموعه قرار دارد. بنای اصلی و نخستین این آستان یعنی حرم آن در نیمه قرن سوّم هجری توسّط ” محمّد پسر زید داعی علوی” تعمیر اساسی یافت و درگاه اصلی ورودی آن که در سمت شمال واقع است، نخست به فرمان پادشاهان آل بویه و سپس به همّت مجدالملک قمی تکمیل گشت و آذین یافت. بنای حرم در قسمت پائین به شکل چهارضلعی و اندازه هر ضلع حدود هشت متر است و مانند همه بناهای سلجوقی بر فراز چهار گوشه حرم چهار گوشواره یعنی چهار طاق مورّب احداث نموده اند و قسمت بالای آن را نیز بصورت هشت ضلعی ترتیب داده اند و بالاتر از قسمت هشت ضلعی، با احداث طاق بندی های کوچک آن را به شانزده ضلعی تبدیل و بدین نحو زمینه را برای ایجاد پوشش گنبدی فراهم ساخته اند. (درون حرم در حال حاضر مزین به آینه کاری است) پوشش زرّین گنبد شامل ” طاق ضربی مدوّر” و گنبد بالایی آن با ساقه و بدنه بلند بصورت ” مخروطی یا هرمی” بوده که در زمان شاه طهماسب صفوی تغییر شکل یافته است.

از چگونگی تغییر یاتوسعه بنا و احداث قسمتهای مختلف در فاصله زمانی دوران سلجوقی (سده پنجم هجری) تا زمان شاه طهماسب صفوی(۹۳۰ تا ۹۸۴ هجری) اطّلاع درستی در دست نیست. در ماه محرّم سال ۹۴۴ هجری به فرمان شاه طهماسب اوّل ایوان آستان حضرت عبدالعظیم علیه السّلام بنا نهاده شد و در دوران شاهان صفوی بعد او، صحن اصلی و مسجد شمالی همان صحن و رواق و مسجد بالاسر و مسجد زنانه در جوانب شمال و مغرب و مشرق حرم احداث گشت. در دوران فتحعلی شاه قاجار(۱۲۱۱ تا ۱۲۵۰ هجری) ضریح نقره حضرت عبدالعظیم علیه السّلام احداث شد که اکنون بخشی از کتیبه حاشیه بالای آن در ضریح کنونی که بوسیله استاد غلامحسین اقلیما و حاج محمّد صنیع خاتم در سالهای ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۰ شمسی ترتیب یافته در جای اصلی نصب گردیده است. در سالهای ۱۲۹۹ تا ۱۳۲۰ هجری یعنی دوره قاجار تزئینات کاشیکاری و آئینه کاری و تهیّه و نصب درهای نقاشی، منبّت و خاتم و تعمیر ضریح و احداث مناره های بلند و نماسازی صحن اصلی و صحن های دیگر مجموعه آستان انجام گرفت و همچنین پوشش گنبد حضرت عبدالعظیم علیه السّلام با خشتهای مسی زرّین و احداث دو مناره بلند آن در سال ۱۲۷۰ هجری صورت گرفت.

قدیمی ترین اثری که در بنای فعلی آستان مقدّس وجود دارد سردر آجری دوران سلجوقی از آثار مجدالملک قمی مربوط به سال های حدود ۴۹۵ تا ۴۹۸ هجری است. از ویژگیهای سر در دوران سلجوقی می‌توان نتیجه گرفت که بنای بقعه حتیّ قدیمی تر از قرن ” پنجم هجری” است و احتمالاً می‌توان بنای فعلی را مربوط به قرن چهارم هجری دانست. سردر قدیمی و مدخل اصلی محوّطه بقعه در قدیم هم، همانند امروز از همین سمت شمال بوده است. سردر قدیمی مورّخ به سال “۹۴۵ هجری” با در آهنی قدیمی تر(که شاید از قرن پنجم هجری باشد) اثر تاریخی قابل توجّه دیگری است که قبلاً در گوشت جنوب غربی صحن امامزاده حمزه علیه السّلام قرار داشته است. در کتیبه کاشی معرّق به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی با حاشیه فیروزه فام و گل و بوته و اسلیمی رنگهای مختلف به خط ثلث، تاریخ بنا سال ۹۴۵ نوشته شده است.  همچنین احداث بازار و صحن تازه و غرفه ها و ایوانهای اطراف صحن مزبور و ایوان بزرگ آئینه و کفشدارهای دو طرف آن، ساختمان مدرسه امین السّلطان در شمال شرقی صحن، باغ جیران در مغرب آستان و باغ توتی در مغرب صحن بزرگ و بالاخره ساختمان بقعه و گنبد بزرگ امامزاده طاهرعلیه السّلام و تغییر اساسی در وضع آستان حضرت عبدالعظیم علیه السّلام در دوران قاجاریه صورت گرفت.

در مجموع وجود مقبره های غالباً متروک و بافت نامناسب اطراف حرم، وجهه ناخوشایندی به آستان بخشیده بود. از سوی دیگر زائران از عدم وجود امکانات جانبی و رفاهی در شان آستان رنج می‌بردند و لازم بود این مجموعه مقدّس که پذیرای تعداد زیادی زائر خارجی نیز بود، به شکل شایسته ای بازسازی گردد