مهرابه

مهرابه یا محراب که در معماری مساجد جایگاه تعریف شده ای دارد، مانند هر عنصر معماری دیگر، سرگذشتی طولانی را پشت سرگذاشته و در مورد سرچشمه پیدایش آن نظریات مختلفی مطرح است به طوری که برخی آن را به دوران پیش از اسلام نسبت می‌دهند وبرخی دیگر آن را فقط مختص معماری اسلامی می‌دانند.

فرم مهراب در مساجد، عبارت است از فرورفتگی طاقچه مانندی در دیوار که سمت قبله یا مکه را نشان می‌دهد. در حقیقت محراب در حکم یک جهت نما عمل می‌کند.

اما سابقه این فرم معماری، یعنی فرورفتگی طاقچه مانندی که جهت نیایش را مشخص کند در آیین ها و ادیان ایرانی پیش از اسلام نیز وجود داشته است.

برخی با اشاره به نحوه نگارش کلمه مهرابه آن را مرکب از دو جزء مهر+ پسوند آبه که نشانگر مکان است(آبه به معنی جای گود است.) و در کلماتی مانند سردابه و گرمابه نیز به کار رفته می‌دانند و بنابراین معتقدند، مهرابه نشانه ای است که از آیین های مهرپرستی به یادگار مانده و بعدها چون به کار مسلمانان برای نشان دادن قبله می‌آمده آن را در معماری مسجد نیز به کار برده اند. اما برخی دیگر با این نظریه مخالف هستند و محراب را کلمه ای عربی و از ریشه حرب دانسته و به معنی جایگاه جنگ و نبرد مومن با شیطان یا نبرد با نفس اماره قلمداد کرده اند.
اما آن چه مسلم است، در بسیاری از آیین های دیگر نیز این فرم معماری با تغییرات یا اختلافاتی به کار می‌رفته یا هنوز می‌رود.

معماری مهرابه‌ها
در ورودی مهرابه را بیشتر به سمت شرق میساختند. ساختمان مهرابه‌ها از یک ورودی سپس دهلیز درونی که به سه راهرو منتهی می‌شد تشکیل شده‌است. تالار روبرویی بزرگ بوده و تالار اصلی معبد بوده‌است. دو راهرویی که در سمت چپ و راست قرار داشتند تنگتر بوده و سقف آن هم کوتاهتر است. مهراب ،بالای تالار اصلی قرار می‌گرفت و عبارت است از گودی اندکی در دیوارکه نقش مهر(و گاهی مجسمه او) در حال کشتن گاو در آن دیده می‌شد دو مهربان نیز در دو سوی او دیده می‌شدند. در دو طرف تالار اصلی نیمکتهایی سنگی قرار می‌دادند.
روشنی مهرابه از روزنه‌های کوچک سقف و یا پنجره‌های باریک تامین می‌شد، به طوری که فضای مهرابه تقریباً تاریک بود. و این برای آن بود که حالت اصلی غار حفظ شود. مهرابه‌ها را کوچک میساختند به طوری که مهریان تنگ در کنار هم قرار گیرند. دیواره‌های مهرابه‌های اروپا از نقاشیهای دیواری آیین مهر پر است.

تاریخچه محراب
معنی لغوی محراب بررسی شد پی می‌گیریم که محراب از چه زمانی و با چه شکلی و هیأتی به عنوان یک نماد مقدس و نشانه و قبله نمای مسجد و در چه مکانی معمول گردید.
ابن بطوطه ایجاد محراب را در مسجد مدینه به دوره عثمان نسبت می‌دهد و می‌گوید : در دوره عثمان باز هم بر مساحت مسجد افزوده شد عثمان در تعمیر مسجد جدی و امر نمود… سقف آن را از چوب ساج پوشانده محرابی هم برای مسجد ترتیب دادند، لا کن برخی گفته اند اولین محراب رادر اسلام مروان بنا کرد وبرخی دیگر این ابتکار را به عمر بن عبدالعزیز نسبت داده اند.
سمهودی نیز محراب مسجد مدینه را به عمر بن عبدالعزیز نسبت می‌دهد. و می‌گوید : « مسجد شریف نبوی دوران پیامبر (ص) ودر عهد خلفاء بعد از او محرابی نداشت و اولین کسی که محراب را احداث نمود عمر بن عبدالعزیز بود.

معماری محراب
ساختمان محراب نیز مثل سایر بناها دارای یک شکل ابتدایی بوده است و تکامل یافته است اما در مورد شکل و انگیزه ساختن محراب نیز مانند زمان ساختن آن اختلاف وجود دارد. نویسنده کتاب «معماری اسلامی» درباره هدف از ایجاد محراب در مسجد می‌نویسد : به عقیده ما محراب دارای مفهوم نمادی بسیارناب وژرفی است اما این بدعت از نظر فقهای مدینه جز به عنوان نمادی از حضرت پیامبر(ع) در این نقطه از خانه او قابل توجه نبوده، بنابر این محراب فقط نمایانگر حضور پیامبر وشخص او بود ونشانگر یک صدر کوچک که جهت بزرگداشت جای استقرار از خلفا یا ائمه ساخته شده باشد … محراب مقام منزلت رفیع داشت وهرگز با صدر تالارهای تشریفات قابل قیاس نبود… » شکل محراب برای امام ایجاد احترام نمی‌کرد بلکه بر عکس این محراب بود که به سبب رکوع و سجده های امام در آن، عزت و افتخار می‌یافت.