گنبد در معماری ایران ۵۱ اسلاید

پوشش گنبد در ایران پیشینه ای دیرینه دارد. کمبود چوبهای استوار و کشیده که در حقیقت عنصر اصلی پوشش تخت است، سبب شده است که پوشش سغ رواج پیدا کند و بخصوص در دهانه های وسیع تر جای پوشش تخت را بگیرد.

پوشش بر دو نوع است:
۱- پوشش تخت که با تیر چوبی و سنگ و غیره انجام می‌شود و چون مسطح است به آن تخت گویند.

۲- پوشش سغ که منحنی شکل است.

تعریف هندسی گنبد
در تعریف هندسی، گنبد مکان هندسی نقاطی است که از دوران چِفدی مشخص حول یک محور قائم به وجود می‌آید.
اما در زبان معماری : گنبد پوششی است که بر روی زمینه ای گرد برپا شود.

برای دانلود و توضیحات بیشتر به ادامه مطلب مراجعه نمائید…

گنبد از سه قسمت تشکیل شده است :
۱ـ گنبد خانه یعنی زمینه گنبد
۲ـ بَشن = هیکل یعنی قسمتی که روی زمینه ته رنگ به صورت مکعب بالا می‌آید و یک یا دو طرف آن باز است ( در گنبدهای قبل از اسلام هر چهار طرف به دهانه های باز منتهی می‌شد.)
۳ـ چپیره = جمع شده

از آنجائیکه در معماری ایرانی بندرت به ته رنگ گرد بر می‌خوریم و معمولاً قسمت انتهائی بشن به شکل، مربع و گاهی مستطیل است با چپیره کردن آنرا تبدیل به دایره می‌کنند بعد گنبد روی آن سوار می‌شود. به همین دلیل مرحله چپیره شدن در گنبدسازی شایان توجه است زیرا امکان داشتن زمینه گرد است که اجرای نهایی پوشش گنبد را میسر می‌سازد. معمولاً در نقشه هائی که پوشش به صورت گنبد طراحی می‌شود زمینه را به شکل مربع در نظر می‌گیرند تا به سادگی بتوان آنرا تبدیل به ۸ و ۱۶ و ۳۲ و بالاخره دایره کرد.

گنبد سازی در ایران بندرت روی زمینه مستطیل نزدیک به مربع هم اجرا شده است در این صورت مستطیل تبدیل به ۶ و ۱۲ و سپس بیضی نزدیک به دایره می‌شود و گنبد روی بیضی قرار می‌گیرد. به این نوع گنبد که مقطع افقی آن به جای دایره بیضی است کُمبیزه گفته اند. از نمونه های این نوع گنبد با ته رنگ بیضی مسجد حاج رجبعلی تهران و امامزاده زید بن علی در ورامین قابل ذکرند.

چپیره :
چپیره سازی در گنبد به دو بخش عمده تقسیم می‌شود :
ـ گوشه سازی = گوشه بندی
ـ شکنج = چین و چروک
ـ گوشه سازی یا گوشه بندی یعنی ساختن و تبدیل کردن شکل چهار گوشه بشن به هشت گوشه و به ترتیب ۱۶ و ۳۲ و ۶۴ گوشه و بالاخره دایره و با تبدیل کردن شکل مستطیل نزدیک به مربع به ۶ و ۱۲ گوشه و بالاخره بیضی است. البته با استفاده از کاربندی، انواع زمینه های مرسوم در معماری ایرانی را می‌توان به نحو مطلوب تبدیل به دایره کرد.

چپیره:

مراحل تبدیل زمینه مستطیل به بیضی نزدیک به دایره و مربع به دایره را در گنبد سازی چپیره گویند.

پیش از اسلام، دوران ساسانی در نوعی از گوشه سازی زمینه را به هشت و نیم هشت تبدیل می‌کردند. وقتی آنها را خرد می‌کردند گوشه ها را به صورت فیلپوشهایی که حالت نصف قیف داشتند پر می‌کردند و اصطلاحاً آنها را می‌نماندند. در این مورد ارتفاعها زیاد می‌شوند.

در جاهایی که می‌خواستند ارتفاعها کمتر شود زمینه را به هشت تبدیل می‌کردند.

گوشه سازی خود شامل دو بخش است :
۱- اسکنج یا سِکُنج
۲- ترمبه یعنی جمع شده
اولین گوشه سازیها توسط چوب انجام شده و حتی خود گنبد هم با چوب اجرا گشته است. بهترین موارد مثال را در ابیانه می‌توان دید.

دراراک هم در کاروانسرای حاج علیقلی نمونه دیگریست .کاروانسرای کاشانی هم ( در اراک ) به هـمین طـریقه سـاخته شده است. طـرز اجـرا چنین بوده که چـوبها را در گوشـه های بـشن سوار می‌کردند و هـمین طور روی هم می‌چیدند تا مثل سبد جمع می‌شد و به صورت گنبد چوبی در می‌آمد.

چوبهای موجود در ایران از استحکام کافی برخوردار نیست و معمولاً برای پوشش دهانه های ۲/۵ تا ۳ متر به کار می‌رود به همین دلیل در معماری پیشین ایران در زمان هخامنشیان برای پوشش تخت جمشید از جبل عامل لبنان درختهای کنار بسیار قطور و مرتفع را آوردند. چون این حمل و نقل چوبها مستلزم هزینه ای سنگین بود در دوران اشکانی این کار متروک شد و به جای پوشش تخت از پوشش سغ استفاده کردند.

در بازه هور خراسان بین خواف و نیشابور گنبدی دیده می‌شود که گوشه سازیهای آن با چوب ساخته شده و خود گنبد با سنگ لاشه. بنا متعلق به اواخر دوران اشکانی یا اوایل ساسانی است و در مجموع ناچیزتر از آنست که ما را به قضاوتی کلی در این باب رهنمون نماید. لذا از گنبدهائی که همه مصالح آن از چوب بوده فقط خاطره هائی باقیست. شاید ابیانه بهترین تجلی گاه آن باشد.

گوشه سازی با چوب نیز به تدریج در بسیاری از نقاط ایران متروک شد و علت عمده و اصلی آن موریانه خیز بودن زمین های ایران داخلی بوده و هست.
قدیمیترین نمونه بجای مانده از گوشه سازی با چوب در بازه هور است که قبلاً اشاره شد. در فهرج یزد هم با اینکه منطقه به شدت موریانه خیز است زیارتگاهی به چشم می‌خورد که گوشه سازی پوشش آن، از چوب بوده است .
نمونه دیگری از گوشه سازی با چوب بقعه شاه نعمت الله ولی در کرمان است.

بطوریکه گفته شد نوع اول گوشه سازی اسکنج است. اسکنج متشکل از دو طاق اریب است که همدیگر را در یک نقطه قطع کرده باشند. شیوه زدن طاق ممکن است بصور مختلف رومی، ضربی، چپیله ( لاپوش و تیغه ای ) باشد در هر حال تقاطع دو طاق این نوع گوشه سازی را به وجود می‌آورد. ذکر این نکته ضروری است که بارهای وارد بر گنبد به این گوشه ها منتقل نمی‌شود. به همین دلیل هم، نوع اجرای گوشه سازی تأثیری در چگونگی افزیر گنبد ندارد.

افزیر: استخوان بندی، استراکچر (در انگلیسی)

ترمبه = سرمبه= سلمبه (جمع شده)
نوع دوم گوشه سازی به صورت ترمبه است در هیچ یک از لغت نامه های ایرانی به کلمه ترمبه بر نمی‌خوریم. لغتی به صورت ترکیب طاق و طرمب آمده است که معنای آنرا پشت هم اندازی و طاق روی طاق سوار کردن نوشته اند حال آنکه خود لغت ترمبه به معنی، یک چیز جمع شده، عمده، پیش آمده، تریده ( به طرف جلو سریده شده) است. در واقع ترمبه همان معنی اسکنج را دارد که کنج پیش آمده باشد.
ترمبه بر عکس سکنج به چهار طریقه پوشش می‌شود : ۱ـ گوشه سازی با چوب به شکل جلو آمده که حالت خاص و استثنائی ترمبه تلقی می‌شود. و سه طریق دیگر به شکل سغ یعنی پوشش منحنی شکل است که شامل فرمهای زیر می‌شود :
۱ـ فیلپوش
۲ـ ترمبه پتگین = پتکین
۳ـ ترمبه پتگونه یا پتکانه ( پتکانه صحیح تر است)
فیلپوش
برای اجرای فیلپوش مثل صدف حلزون از گوشه( نقطه صفر) شروع می‌کنند و لایه های طاقی را روی همدیگر می‌پوشانند و سوار می‌کنند تا به حد مطلوب برسد (تاقهای متحد المرکز).
در واقع فیلپوش به پوشش گوشه دیوار که از کنج شروع می‌شود و بین دو دیوار متقاطع قرار می‌گیرد اطلاق می‌شود. در قلعه دختر فارس ترمبه گنبد را به شکل فیلپوش زده اند، نمونه خوب دیگر که هم اکنون نیز قابل مشاهده است، گنبد کوچک بی بی شهربانو نزدیک ری است، بنا تعلق به دوران آل بویه دارد. زیر گنبد کوچک را با لایه های آجری مثل چپیره روی هم چیده اند تا به نقطه مورد نظر برسند.

آتشکده فیروزآباد، نمونه گوشه سازی فیلپوش

آتشکده فیروزآباد، نمونه گوشه سازی فیلپوش

آتشکده نیاسر، گوشه سازی به گونه فیلپوش

آتشکده نیاسر، گوشه سازی به گونه فیلپوش

ترمبه پتگین = پتکین
پتکین نوعی گوشه سازی است به معنی پیش آوردن تدریجی دیوار. (پیش آمدگی آجر)
در خوزستان به خصوص دزفول برای این نوع گوشه سازی لغت زیبای (تونگان ) یا (تونجه) را به کار می‌برند.
در خوزستان گوشه های دیوار را اول پخ می‌کنند، بعد از بالا آمدن دیوار از ارتفاع معینی که موجب اختلال در رفت و آمد نشود دوباره آجرها را پیش می‌کنند تا به صورت مکعبی که در نقشه اصلی لازم آمده در آید. به این پیش آمدگی تونگان ( تونگون ) می‌گویند.
بهترین نمونه های گوشه سازی پتگین را در ناحیه کُمش، سمنان، دامغان، بسطام و قسمتهائی از غرب خراسان می‌توان دید.

گنبد زنگوله دامغان، گوشه سازی پتگین

گنبد زنگوله دامغان، گوشه سازی پتگین

ترمبه پتگونه یا پتکانه (پتکانه صحیح تر است)
شکل پتکانه به چند ردیف طاقچه می‌گویند که روی هم سوار شده و جلو آمده باشند تا ترکیب گوشه بندی را کامل کنند. مثلاً در صفه صاحب مسجد جامع اصفهان چند ردیف طاقچه روی هم سوار شده اند که شبیه به مقرنس شده اند ولی در واقع مقرنس نیستند. اغلب ترمبه ها را تا قرن چهارم هجری پتکانه می‌کردند. پتکانه معنی کانه یا طاقچه روی طاقچه را می‌دهد. ( که به آن طاقچه بندی هم می‌گویند).

کانه=کنه : به معنی سوراخ و دهانه است.
کنه به معنی نیم گنبد است به تورفتگی های سردر هم می‌گویند مثل ورودی خانه ها زیرا اکثراً پوشش این فضا به صورت نیم گنبد است بنابراین کنه پوش نامیده می‌شود.

ایوان جنوبی مسجد جامع اصفهان نمونه کامل اجرای پتکانه