حمام:

گرمابه از جمله ابنیه مهم شهری بوده که معمولاً در مراکز محلات و یا مجاور راسته های بازارویاگذرهای اصلی احداث می‌شده است. گرمابه،برابر با جایگاه گرم است. در اینجا “آبه”به معنی آب نیست،بلکه آبه یاآوه یاآوج،برابر جایگاه است و به جایگاه ساختمان گفته می‌شود. به طور کلی حمام واژه ای عربی است و معادل آن در فارسی گرمابه است.

تاریخچه احداث حمام:

ساخت حمام فراتر از زمان سلیمان نبی نبوده است.بر مبنای کاوشهای باستان شناسانه بدست آمده که گرمابه در عصر هخامنشی و ساسانی رواج داشته و مورد استفاده طبقات بالای جامعه بوده است .در عصر صفوی نیز ساخت حمام ها رونق یافت.

آشنایی با برخی از فضاهای حمام :

۱٫پاچال

۲٫بینه و سربینه

۳٫میاندر

۴٫گرمخانه

۵٫

۶٫کریز

۷٫خزینه

۸٫گلخن

۹٫میانداب

۱۰٫تیون

آشنایی با برخی از فضاهای حمام :

ینه و سربینه :

بینه به شکل چهارضلعی،هشت ضلعی و کشکولی ساخته میشده ودر اطراف آن رختکن ها(سربینه)قرار داشته اند. سربینه سکوهایی گرداگرد بینه با قاعده ای مشابه است که محل نشستن یا تعویض لباس مراجعین بوده است و زیر سکوها حفره هایی برای قرار دادن کفش و گیوه تعبیه شده است.

گرمخانه:

بزرگترین قسمت حمام و فضای اصلی استحمام است.گرمخانه شامل خزینه ها و یک حوض آب سرد به نام “چاله حوض” می‌شود که مردم در آن شنا می‌کردند.

میاندر:

میاندر میان دو بخش بینه و گرمخانه جای دارد.میاندر راهرو یا دالانی است که هوای گرمخانه و بینه را از هم جدا نگه می‌داشته و یک فضای میانجی بوده است.

تقسیم بندی فضاها در حمام

از آنجایی که استحمام شامل مراحل مختلفی است ،لذا حمامهای سنتی ایران دارای فضاهایی با عملکردهاو خصوصیات متفاوت بوده اند .در این رابطه فضاهای داخل حمام را می‌توان به سه قسمت :

۱ -نیمه گرم و نیمه مرطوب

۲-گرم و مرطوب

۳-بسیار گرم و بسیار مرطوب تقسیم نمود.

تاثیر اقلیم بر حمام ها

در مناطق گرم و خشک و خصوصاً مناطق سرد ،جهت حفظ حرارت داخل حمام ،کالبد ساختمان تا حد ممکن در داخل زمین قرار می‌گرفته است. در روستاهای کوهستانی و یا روستاهایی که امکان دسترسی به چوب آسان بوده ،حمامها غالباًبا تیر چوبی و کاهگل پوشیده شده است در سواحل جنوبی دریای خزر به جهت بارندگی بسیار زیاد،بامها یا به صورت شیبدار و یا به صورت طاق و گنبد اجرا می‌شده است.

نحوه قرار گیری حمام ها نسبت به سطح معابر   :

بنای حمام های قدیمی به جهت سهولت سوار شدن جریان آب به سیستم آبرسانی آن، گرم شدن فضای داخلی به هنگام زمستان و استحکام بنا، همگی پائین تر از سطح معابر اطراف ساخته می‌شد و دسترسی به آن تقریباً از طریق پله های متعددی صورت می‌گرفت.

نورگیری در حمام ها

از آنجا که بخش عمده ای از سطوح جانبی اکثر حمامها در داخل زمین بوده ،لذا نور آفتاب از طریق نورگیرهای سقفی و یا پنجره های زیر طاق وارد فضای حمام می‌شده است .بدین منظور شیشه های محدب شکل به نام گل جام بر بالای گنبد نصب می‌شده است .به مکانی که این گل جامها قرار داشته ،جامخانه گفته می‌شده است.

تامین رطوبت در حمام ها

آب مورد نیاز حمام از آب نهر ها و قنات ها و آب چاه تامین می‌شد.در مجاور حمامهایی که از آب چاه استفاده می‌کردند یک چاه حفر می‌شده و آب آن توسط انسان یا یک یا دو گاو بیرون کشیده می‌شده است. خزینه منتقل می‌شده است .این آب وارد یک حوض شده و از آنجا توسط لوله های سفالین به نام تنبوشه به خزینه منتقل می‌شده است.

مصالح در حمام ها

از آنجا که حمامها خصوصاً حمامهای عمومی ،مانند سایر ابنیه ،جنبه استفاده عام داشته و برای استفاده نسلهای متمادی احداث می‌شده ،لذا مصالح بکار رفته در آن ،در کلیه اقلیمهای ایران ،از نوع بادوام و مرغوب بوده است .بدین جهت دیوارها و طاقهای قوسی حمام عمدتاً با آجر اجرا می‌شده است.

تزئینات و آرایه ها در حمام

سابقه تاریخی

از تزئینات حمام تا اوایل اسلام اطلاعی در دست نیست، به نظر میرسد که منع تصویرگری در اسلام، بناهای عام المنفعه را نیز به سادگی کشانده که حمام ها نیز از این قاعده مستثنی نبودند.

پس از آن پاره ای از خلفای بنی امیه و بنی عباس به شکل مدارا نگرانه با این مسئله بر خورد کردند، و علاوه بر کاخ ها وعمارت های خود ،بر دیوار حمام ها نیز به نگارگری پرداختند.

در حمام های به جای مانده از دوره سلجوقی اثری از تزئینات دیده نمی‌شود و در تبین نقوش حمام ها در دوران تیموری، تصاویر و مینیاتورها نقش اساسی را ایفا می‌کنند.

از دوره ی صفویه به بعد، تصاویر جانوران،انسان و گیاهان،بر روی کاشی های ازاره و آهکبری های سربینه نقش بست.