ساختمان مسجد خانم زنجان در سال ۱۳۲۳ ه.ق. در زمان قاجار ساخته شده ست. این مسجد در خیابان اما م کوچه فخیم الدوله واقع گردیده است. و سر درب جالبی با کاشیهای منقوش دارد. و دو مناره مسجد که با اجر و کاشی سبز زنگ تزئین شده نمای بدیعی به مسجد خانم داده است.

در داخل مناره ها پلکان مارپیچی وجود دارد که با لای مناره راه دارد. در سه قسمت غرب و شرق و شمال مسجد حجره های متعددی موجود است. که طلاب به مسجد از آن استفاده می‌کنند. و این حجره ها با کاشی ها ی منقوش با طرحهایی زیبای منقوش شده است. سقف شبستان مسجد طاق و تریزه است. و بوسیله ستونهای سنگی تراشیده در دو طرف محراب و ستونهای آجری در قسمتهای دیگر به یک دیگر متصل هستند.

در قسمت شرقی شبستان اتاقی قرار دارد که به مدرسه معروف است. سقف آن طاق گهواره ای است و دارای درب ورودی از شبستان است. دو پنجره اتاق که به حیاط پشتی باز می‌شوند نور آنرا تامین می‌کنند .
بدین ترتیب این بنا با داشتن حجره های، مدرس، و شبستان عملکرد مسجد – مدرسه دارا است.

۲-۱-۲شناخت معرفی بنا د ر سایت :

۳-۱-۲قرار گیری در بافت شهر:

بنا در غرب سبزه میدان واقع بوده و خیابان امام زنجان از جنوب آن می‌گذرد. مسجد جامع زنجان نیز در این خیابان و در شرق سبزه میدان قرار دارد.و فاصله چندانی با این بنا ندارد
مسجد رسول الله نیز که از مساجد معتبر زنجان است .
با فاصله کمی از مسجد خانم در غرب آن قرار گرفته است. و یکی از دلایل عدم رونق آن قرار گیری اش در میان این دو مسجد معتبر شهر است که جماعت را جذب خود می‌کنند.

۴-۱-۲نحوه رسیدن به بنا :
چنانچه در نقشه صفحه قبل دیده می‌شود بنا در بافت مجاور سبزه میدان قرار گرفته است ؛ و از راههای متعددی امکان دسترسی به آن است. در حالت کلی می‌توان این راهها را به دو دسته عمده تقسیم کرد .
راههایی که از معابر ( یا میدان ) درجه اول و اصلی منشعب می‌شوند و در واقع دسترسی منطقه به بنا را تامین می‌کند.

۵-۱-۲همسایگی ها و همجواریها :

بنا از جنوب به تعدادی واحد تجاری ( مغازه ) با مالکیت شخصی و از شرق به دو قلعه مخروبه که متروک مانده اند و مالک شخصی ندارند. محدود می‌شود. در غرب آن عرصه بازی وجود دارد که جزو معبر محسوب شده، دارای مالکیت دولتی است در شمال بنا نیز کوچه شرقی و غربی قرار دارد. از جنوب بنا خیابان امام می‌گذرد که بدنه های آن توسط واحدهای تجاری اشغال شده اند. و پس از این لایه تجاری ؛ بافت مسکونی قرار دارد. سبزه میدان در شرق بنا نیز توسط واحدهای تجاری احاطه شده است.

۲-۲شناخت ساختار معماری :

راهنمای نقشه:

۱-جلو خان ورودی
۲-هشتی ورودی
۳-حیا ط
۴-شبستان قدیمی
۵-محراب
۶-شبستان جدید
۷-حجره
۸-پستو
۹-مدرسه
۱۰-حیا ط خدماتی
۱۱-سرویس
۱۲-انبار

ورودی :
فضای ورودی ؛ فضای انتقالی یا حد واسط بین بیرون و درون یک بناست. که به سبب قرارگیری در کنار معبریا مکان عمومی دیگری به این مکان پیوند می‌خورد. ورودیها عمدتا از عناصر مختلفی تشکیل می‌شوند. که تسلسل آنها این مکان را فراهم می‌آورد. ورودی در این بنا فضای خارج را از طریق یک جلو خان و یک هشت با صحن مسجد، مدرسه مرتبط می‌سازد .
جلو خان ورودی :
با عقب نشینی ورودی نسبت به امتداد معبر اصلی جلوخان کوچکی در محل ورودی بنا ایجاد شده است که تضاد آن با جداره یکنواخت شمالی بنا بر خصلت دعوت کنندگی اش می‌افزاید. و از جمله معدود بخش هایی است که روحیه بنا را در خارج آن با تزئیناتش متظاهرمیسازد.

هشتی :
هشتی یا کریاس فضایی است که بلافاصله پس از درگاه قرار می‌گیرد. و در مسیر ورود حالت نقطه مکثی را دارد. هشتی این بنا به صورت هشت ضلعی کشیده است ؛ که کشیدگی آن در جهت محور شمالی جنوبی بوده ضمن تعریف یک نقطه مکث با کشیدگی خود در امتداد مسیر حرکت عبور فضا را نیز القاء میکند. سقف این فضا کار بند ی شده و مزین به کاشی است هشتی دراین بالا رابطه برون دالان به حیاط متصل می‌شود و تنها وجود دو پله آن را از حیاط تفکیک می‌کند و نسبت به حیاط کمی مرتفع تر است.

ورودی از داخل حیاط :
و از طرف دیگر استقرار آن بر روی محور تقارن نما نیز تاکید می‌کند و وجود و منار مسجد که نسبت به ورودی متقارن می‌باشند ورودی و نمای داخل حیاط آن را شاخص تر به طوریکه با قرار گرفتن در حیاط میسر دسترسی به خارج به آسانی قابل باز شناسی است .
حیاط :
در معماری درونگرا حیاط هسته مرکزی بنا و انتظام بخش فضاها است و در واقع حجم خالی ای است. که در میانه بنا ورودی فضاهای بسته به عنوان شاخص ترین واحد فضایی ؟؟ است. و نما فضایی است. که تمامیت آن در ارتباط با تمامی فضاهای مجاورش جبهه های شمال و غرب حیاط مسجد در نظر اول برای مخاطب قابل درک است.

شبستان قدیمی :
شبستان محلی است که در آن به اقامه نماز می‌پردازند. لذا مقدس ترین محل مسجد به شمار می‌آید وبایدمطلقا پاک باشد. و معمولا به هنگام احداث آن بر زمینش صحیفه ای جاری می‌سازند. که مکان استقرار کاربریهای دیگر را از آن زمین ساب کرده ؛صرفا عملکرد محل اقامه نماز می‌تواند بران تربت باشد.

فضای شبستان ؛فضای مدوله ؛ سرپوشیده و ستوندار است ؛ که در جبهه جنوبی مسجد استقرار یافته است و در واقع دیرینه ترین بخش در سنت مسجد سازی است. در نتیجه آن به مسجد پیامبر در مدینه بر می‌گردد.

در مسجد خانم بخشی که از آن به عنوان شبستان قدیمی یاد کردیم بخشی است که پس از حمله هوایی بمباران سالم و به صورت اولیه اش باقی مانده است. این بخش متشکل از دو مدول بوده و دارای یک محراب است. و تمام جبهه مشرف به حیاط آن پنجره است. این قسمت معمولا به عنوان شبستان مردانه مورد استفاده قرار می‌گیرد در مواردی که جمعیت کم است. با کشیدن پرده در میان آن به صورت زنانه و مردانه توام از آن استفاده می‌شود. وجود در ورودی مجزا از حیاط به این فضا این امکان را به راحتی فراهم می‌آورد که به صورت توام از آن استفاده شود و دسترسی از حیاط به این قسمت از بنا از محل پخها امکان پذیراست .
محراب
حتی اگر جهت تمام مسجد و ساختمان آن درست باشد. یک کانون تمرکز لازم است. محراب در فضای مسجد نماینده تمرکز روحانی ساختمان مسجد و نمادی از ارتباط آن با کعبه است.
محراب در مسجد خانم در مدول میانی شبستان قدیمی واقع شده است. به صورت فرورفتگی د ر دیوار است. و برای تاکید و اهمیت دادن به آن تمام سطح جداره این مدول در جداره ساده آجری شبستان یک مرکز توجه قوی ایجاد گشته است. اطراف محراب تا پای طاق کاشی شده است.
شبستان جدید :
شبستان جدید مسجد خانم دنباله شبستان قدیمی آن است. قسمتهایی از این بخش بنا در اثر اصابت بمب تخریب شده بود که برا ساس بخشهای باقیمانده و در ادامه الگوی شبستان قدیم باز سازی شده است .
ولی کف آن نیم متر از کف شبستان قدیم بالاتر است .
این قسمت توسط دو حائل چوبی از شبستان قدیم جدا شده است. این حائلها امکان دسترسی فیزیکی به فضای شبستان قدیم را فراهم نمی‌آورند .
و دسترسی به این فضا از طریق یکی از پخها از حیاط به صورت مستقل از شبستان قدیم صورت می‌گیرد. در مسیر این دسترسی، علاوه برفضای کنج حیاط یک بیش فضای دیگر نیز وجود دارد که با توجه به استقرار این فضا به آن جنبه خصوصی تر داده ؛ معمولا به عنوان شبستان زنانه مورد استفاده قرار می‌گیرد .
این فضا هیچ جدار مشترکی با حیاط ندارد لذا نور آن از طریق نور گیرهای سقفی و به صورت دست دوم از طریق شبستان قدیم تامین می‌شود.
حجره ها :
حجره ها فضاهای سکونت طلاب هستند و گرداگرد حیاط و جبهه های شمالی و غربی و شرقی قرار گرفته اند و تقریبا نسبت به محور شمالی ؛ جنوبی بنا متقارن هستند. درحال حاضر بجز حجره واقع در شمال غربی حیاط که در اختیار خانواده خادم مسجد است. در سایر حجره ها سکونت دائم وجود ندارد .فضای حجره ها کوچک بوده دسترسی به آنها و ارتباط آنها با یکدیگر از طریق حیاط امکان پذیراست. لذا در جداره مشترکشان با حیاط دارای یک درب و پنجره برای نور گیری و ارتباط ؟؟ با آن است. در جداره های دیگر نیز طاقچه هایی تعبیه شده است .که ضمن عملکرد سازه ای سبک کردن جرز فضاهای قابل استفاده ای ایجاد کرده اند.
مدرس :
مدرس فضای تدریس علوم دینی در مسجد مدرسه حاضر است. که در بخش جنوب شرقی بنا و در مجاورت شبستان قدیم واقع است. دسترسی این فضا از صحن اصلی بلا واسطه نیست. و از طریق شبستان قدیم صورت می‌گیرداما از طریق یک پیش فضای کوچک مستقیما به حیاط خدماتی بنا راه دارد .
دو پنجره شرقی این فضا نیز به حیاط خدماتی بازمی شود. و برای آن امکان نور گیری مستقیم را فراهم می‌آورند این فضا اکنون به دلیل از رونق افتادن نه چندان مورد استفاده قرار نمی‌گیرد لذا رو به تخریب تدریجی است
منارها :
در قرنهای نخستین هجری معمولا منار به صورت منفرد در گوشه ای از ساختمان مسجد و در نزدیکی ورودی ساخته می‌شود. ولی به تدریج و احتمالا از اواخر دروه سلجوقیان به خصوص د ر دوره ایلخانان ترکیب ورودی و دو منار به طرحی استوار در مسجد ها و مدارس و سایر ابنیا مذهبی تبدیل می‌شود. وجود این منارها بر اعتبار وارزش بصری ورودی می‌افزاید منارهای مسجد خانم نیز در دو طرف ورودی واقعند و از جمله تظاهرات قوی خارجی بنا هستند. این منارها چندان مرتفع نیستند ولی با ایجاد میلهایی بر فراز آنها سعی شده بر ارتفاع بصریشان افزوده شود بدنه منارها به تزئینات کاشی و آجر لعابدار زنگی مزین است و از سطح بام از طریق پلکان های درونی منارها می‌توان به بالای آنها دسترسی یافت.

و….