کاروانسرا در ایران:
پیشینه:
اعراب چاپار خانه های پیش از اسلام را رباط میگفتند. قدیمیترن کاروانسراهای موجود در ایران مربوط به دوره ساسانی است.
این کاروانسراها با لاشه سنگ وملات گچ وگل ساخته شده اند.در دوره اسلامی بیشترین کاروانسراها از دوره سلجوقی به بعد است در دوره ال بویه وال زیارکاروانسرای چندانی نداریم.رباط ماهی قدیمیترین رباط اسلامی است(چهار ایوانی). کاروانسراهای قدیمی دو ایوانی و به تدریج چهار ایوانی شده اند. تزیینات کاروانسراهای قدیمیتر بیشتر با اجر و جدیدتر کاشی نیز استفاده شده است. رباط شرف در جاده مشهد به مرو (سرخس) (قرن۵و۶ )مربوط به دوره سلطان سنجراست و چهار ایوانی است .گفته میشود که رباط ابگینه همان جای رباط شرف در قدیم ساخته شده است. رونق کاروانسرا در ایران تا جاییست که جاده ابریشم رونق دارد و مشاهده میشود که در دوره تیموری جاده ابریشم از رمق می‌افتد.

کاروانسرا معماری چند منظوره دارد:یعنی دران واحد هم قلعه بازار تجاری و نظامی است. برای تامین اب اب انبار داشته است و بیشتر جلو سر دربوده است. از دوره صفوی و بیشتر قاجاری کاروانسراها دارای تاسیسات فاضلاب میشوند از صفوی به پیش سیستم گرمایشی بخاری دیواری ولی از قاجار به بعد بخاری حلبی های چوب سوز است. بخاری دیواری غیر از کار گرمایشی کار تهویه هوا را نیز انجام میداده است.

بخشی از مطالب:

در یک تقسیم بندی کاروانسرا ها به برون شهری و درون شهری تفکیک میشوند.
کاروانسراهای با حیاط مرکزی به انواع زیر تقسیم میشوند: (دو نوع اول بیشتر حالت دفاعی داشته اند)
۱-      مدور: کاروانسرای زین الدین(صفوی و قاجاری)این کاروانسرا دارای پلان مدور است
۲-      چند ضلعی:بیشتر دارای پلان هشت ضلعی هستند
۳-      دوایوانی و چهار ایوانی با پلان مربع و مستطیل
۴-      با تالار ستون دار:(مانند عسکر اباد تهران-قم وخاتون اباد سمنان –گرمسار)
۵-      دارای پلان متفرقه:اکثرا در مناطق کوهستانی مانند شاه عباسی جلفا در اذربایجان
فضاهای کاروانسرا:

۱- سردر
۲- هشتی
۳-حجره های بیرونی (مغازه )
۴- اتاق های داخلی
۵- اصطبل
۶- اتاق کاروانسرا دار یا چراغدار
توضیح:

حجره های داخلی تا دوره قاجار در نداشته و با پارچه ضخیم کرباس پوشیده میشده است. این حجره ها گاهی اوقات پنجره کوچکی رو به اصطبل داشته که هم گرمای اصطبل را وارد حجره میکرده و هم صاحب اسب بر حیوان خود دید داشته است.
اصطبل برای اسکان دام ها بوده و سکوهایی داشته که انها را باربند میگفتند و این سکو ها شومینه داشته و برای اسکان افراد عادی و صاحبان دام بوده است. کاروانسرای عباسی اهوان کنار کاروانسرای سنگی و کاروانسرای میاندشت این سکوها را در اندازه بزرگتری دارد. اما اخیه حلقه هایی در زیر سکوا برای بستن دام بوده از جنس چوب اجر و سنگ که مالبند هم میگفتند. ورودی اصطبل ها اکثرا پخ است مانند کاروانسرای مزینان و این کار ورود را راحتتر میکرده است. تا قبل از دوره صفوی ورودی اصطبل از گوشه های حیاط صورت میگرفته اما بعدا عوض شده (نه همه کاروانسراها) مانند کاروانسرای ونداده اصفهان-کاشان

رباطهای خراسان گستردگی سرزمین ایران از دیرباز ضرورت احداث راههای تجاری و مجموعه های وابسته به آن را گریز ناپذیر نموده است. میل های راهنما،رباط، کاروانسرا و آب انبارها از ضروری ترین بناهای مربوط به راه و سفر در ایران میباشند. خراسان بزرگ به عنوان گذرگاه تجارتی شرق ایران و به خصوص مهم ترین معبر جاده ی ابریشم و در دوران اسلامی به عنوان مرکز زیارتی شیعیان دربردارنده ی آثار تاریخی بسیاری در زمینه ی راه و سفر است. این نوشتار نگاهی است اجمالی به تاریخچه و ویژگیهای کاروانسراها در ایران و معرفی مختصری از مهم ترین رباطهای خراسان رضوی. بی گمان فکر تأسیس ایستگاههای راهداری متعلق به داریوش بزرگ است او برای حل مشکل اداره ی سرزمین پهناور ایران یک سیستم ارتباطی گسترده با راهداریهای متعدد بوجودآورد تا ارتباط ایالت های تابعه با مرکز حکومت را آسان نماید و این تأسیسات در طول زمان به رباطها و کاروانسراهای بعدی تبدیل شدند و علاوه بر کارکرد اداری و دولتی کاربردهای تجاری و مسافرتی پیدا کردند .هرودت از یکصد و یازده بنای بین راهی میان بابل و شوش در دورۀ هخامنشیان یاد می‌کند.۱ ریشه یابی کلماتی مانند «ساباط » «رباط» و «کاربات» ایرانی بودن منشاءکاروانسراها را ثابت میکند چنانکه کاربات متشکل از کاروان و بات بوده که معنی آن خانه ی کاروان است همچنین «بات» در انتهای کلماتی چون « ساباط » و « خرابات» به معنی خانه و بنا است.«رباط » منحصراً به ساختمانهای کنار راه و بویژه بیرون از شهر و آبادی اطلاق میشود و از روزگاری کهن به زبان تازی راه یافته وحتّی از آن فعل نیز ساخته اند و « ارباط» به معنای منزل گرفتن و آسودن در میان راه به کار میرود. ساختمان رباط معمولاً دارای حوض، آب انبار و اطاقهای متعدد گرداگرد حیاط است.

کاروانسرا مشتق ازکاروان یا کاربان به معنی گروه مسافران (قافله)است که گروهی مسافرت میکردند و سرای به معنی خانه ومکان هر دو کلمه مشتق از پهلوی ساسانی است.

۳ کاربات پیش از اسلام به جای کاروانسرا به کار می‌رفته واز لحاظ ساختمان شبیه رباط است، اما کاروانسرا به رباطهای بزرگ و جامع چه در بیرون و چه درون شهر گفته می‌شود که علاوه بر اطاق و ایوان دارای باره بند، طویله ،انبار ،آب انبار و سردر دو طبقه که اطاقهای بالای آن به کاروانسالاراختصاص داشت، است.

۴ کاروانسراها یا رباطهای بزرگ به خصوص در بین راههای دور و بیابانی دارای دو یا چند برج دیده بانی و نگهبانی به صورت مدور یا نیم دایره بودند که دوکارکرد داشتند:دفاعی واستحکام بخشی بنا. اگر چه از کاروانسرهای پیش از اسلام اطلاعات اندکی در دست است اما در دوره ی ساسانی به علت اقتصاد وسیع و گسترده، کاروانسراهای بسیاری به خصوص در مسیر جاده ابریشم ساخته شد که نمونه ی آن رباط انوشیروان بین جاده سمنان و دامغان است. ساختن رباط در اوایل دوره ی اسلامی نیز اهمیت فوق العاده ای برای حاکمان داشت از جمله آثار این دوره رباط ماهی در مسیر مشهد – سرخس است و از قرن پنجم هجری که عصرشکوفایی هنرو معماری اسلامی است رباط زیبای شرف به یادگار مانده استاوج هنر معماری و عصر طلایی رباط سازی ایران مربوط به دوره ی صفویه است، چنانکه اکثر رباطهای به جا مانده از دوران پیشین متعلق به دورۀ صفوی و حتی معروف به رباط عباسی است و در همین دوره کاروانسراهای درون شهری با کاربردی نظیر میدان بارهای امروزی شکل گرفتند

معماری کاروانسراها در دوره های مختلف تابع شرایط محیطی، مصالح ساختمانی محل، منطقه جغرافیایی و فرهنگ و باورهای عمومی بوده و عموماً دارای باره بندها، اتاقها، اصطبلها، برج ها و آب انبارهایی که مجموعاً درون یک حیاط بزرگ محصور اند، می‌باشند. کاروانسراهای ایران از نظر معماری به دو دسته کلی ِکاروانسراهای پوشیده ی مناطق کوهستانی و کاروانسراهای حیاط دار دشتهای مرکزی تقسیم می‌شود. کاروانسراهای حیاط دار که بیشترین فراوانی کاروانسراهای ایران را تشکیل می‌دهند دارای انواع مختلفی چون ؛ مدور ،چند ضلعی، دو ایوانی، چند ایوانی و تالار ستوندار می‌باشند.۵ ● رباطهای خراسان یوسف کیانی تعداد کاروانسراهای خراسان بزرگ را چهل بنا ذکر نموده که برخی ویران و برخی باز سازی شده می‌باشند

از جمله این بناهای با ارزش تاریخی فرهنگی میتوان به ارزش تاریخی فرهنگی

به موارد زیر اشاره نمود:

رباط ماهی در مسیر سرخس ازدوره غزنویان

رباط شرف در مسیر سرخس از دوره سلجوقی

رباط زعفرانیه در سبزوار از دوره سلجوقی

رباط سپنج از دوره ایلخانی

رباط میاندشت سبزوار از دوره صفویه

رباط مزینان از دوره صفویه

رباط رباط دربند در فردوس از دوره صفویه

رباط صالح آباد سبزواراز دوره صفویه

رباط فخر داود مسیر نیشابور از دوره صفویه

رباط سنگ بست فریمان از دوره صفویه

رباط شاه عباسی تربت حیدیه از دوره صفویه

رباط قدمگاه از دوره صفویه

در مسیر یکی از جاده های فرعی جاده ابریشم در ایالت قومس بین میامی و عباس آباد روستای میاندشت واقع شده است. در کنار دهکده میاندشت که در حال حاضر خالی از سکنه است سه کاروانسرای متصل به هم، سه آب انبار، یک حمام، چاپارخانه، تلگراف خانه وجود دارد که در مجموع به نام کاروانسراهای شاه عباسی میاندشت نامیده می‌شوند. از سه کاروانسرای مذکور یکی در زمان شاه عباس اول به وسعت ۲۵۰۰ متر عرصه به صورت چهار دیوانی و دو کا روانسرای دیگر مربوط به دوره قاجاریه به صورت چهار ایوانی یکی به وسعت ۱۰ هزار متر و دیگری به وسعت ۸ هزار متر عرصه وجود دارد
صنیع الدوله در کتاب مطلع الشمس در مورد کاروانسرای میاندشت چنین گفته است : « میاندشت، این بنای عظیم طوری ساخته شده است که کاروان های متعددی می‌توانستند در آن جای گیرند ». در سه کاروانسرای میاندشت حدود دو هزار مسافر زائر می‌توانستند سکونت نمایند. هر سه کاروانسرا به صورت حیاط مرکزی و چهار ایوانی ساخته شده اند. از سه آب انبار میاندشت، دو آب انبار در زمان قاجاریه احداث شده و دیگری مربوط به دوره صفویه است.
حمام مربوط به کاروانسرای صفویه در سال های گذشته توسط باستان شناسان کاوش و پی گردی شد. چاپارخانه و تلگراف خانه نیز مراحل حفاظت آن طی گردیده است. از ده میاندشت تنها حصار دور آن باقی مانده و بناهای داخلی آن تخریب شده اند. متون تاریخی و سفرنامه ها یکی از منابع عمده ای هستند که در شناخت گذشته میاندشت می‌توانند بسیاری از حقایق را روشن نمایند.
و……..